Zihinsel ve içsel olarak harekete geçebiliyor, aksiyon alabiliyor muyuz, böyle bir gücümüz var mi?
Benjamin Libet 1980’lerde yaptigi bir deneyde özgür irademizin olmadigini kanitlamaya çalismis. Denekleri, kas hareketlerini elektriksel olarak ölçebilen EMG cihazina baglamis ve parmaklarini oynatmalarini istemis.
Deneklerin basinda bagli olan cihaz deneklerin parmaklarini oynatmaya karar verme anlarini ve parmaklarini oynatma anlarini hassas bir sekilde ölçmüs.
Bu deneyin ilginç olan sonucu; denekler parmagini kaldiracagina kendileri karar vermeden 350 milisaniye önce beyinlerinde elektriksel aktivite tespit edilmis bile.
Deneyler defalarca tekrarlanmis ve sonuçlar hep ayni kalmis. Bizim adimiza bizden önce karar veren baska bir güç mü var diye düsündüren, özgür iradenin tahtini sallayan bu deney, bilim insanlarini ve düsünürleri bir hayli sasirtmistir.
Yine de kanitlayabildi mi özgür irade olmadigini derseniz, bence kanitlayamadi. Kendisi bile aslinda özgür iradeden yanaydi.
Seçim sansimiz ve özgür irademiz olmasa nasil bir varlik olurduk ?
Robottan bir farkimiz kalmaz, her seyin önceden belirlendigi bir hayatta rollerini oynamaya gelen figüranlar gibi olurduk. Kuklalardan bir farkimiz kalmazdi.
Evrende her seyin önceden belirlenmis ve degismesinin mümkün olmadigina inanan deterministler ve stoacilar hakli çikarlardi. Bu durumda düsüncelerimiz, eylemlerimiz ve aldigimiz kararlardan sorumlu olmazdik. Hukuk kurallari bastan yazilirdi, hatta gerek kalmazdi, ne de olsa hiçbir seyden sorumlu degiliz. Böyle bir yasam zul olmaz miydi?
O kadar iç içe ki konular; özgür iradeye nereden bakarsan degisiyor her sey. Zaman kavrami düsünüldügünde ve her seyin ayni anda olup bittigini ileri süren bazi teoriler baz alindiginda belki de gerçekten yok özgür irade.
Bir var bir yok derken hepimizin akli karismis olabilir haliyle. En iyisi kuantum teorilerinden giderek var oldugunu düsünelim ki; hepimiz bunu istiyoruz aslinda. Everette yorumuna göre, her olasilik ve her yapilan seçim esit derecede gerçek ve farkli paralel evrenlerdeki deneyimlerimizdir.
Kur’anda cüz’i irade diye geçer. Kelime anlami kismi demektir, yani Allah’in kader çerçevesi içinde izin verdigi kadar, insan kendi yaptiklari ile kendi kaderini belirler. Külli irade ise Allah’in iradesidir ve gayet tabii ki her seyin üstündedir. Zaten Kur’anda onca ayet vardir bu konuda. ‘Biz sizin kaderinizi sizin omuzlariniza yükledik’ mesaji veren.
Beni çok etkileyen filmlerden biri olan ‘Minority Report’ (Azinlik Raporu) da ‘özgür irade vardir’ mesaji veren bir filmdir. Filmde kahinler suç isleyecek insanlari önceden görüyor ve bildiriyor, polisler de bu kisileri henüz suç islemeden gidip yakaliyorlardi. Oysa ki suç henüz islenmemis, son ana kadar seçim degisebilir, kader degisebilir.
Dönelim en bastaki deneye: Acaba o önceden baslayan elektriksel aktiviteler aslinda niyetin gücü müdür? Çünkü evrende her sey niyetle baslar, evren niyetle isler, niyetle çalisir…
Sevgiyle kalin
